Τι είναι η μνήμη;
Σύμφωνα με το
Λεξικό Oxford Dictionary, η μνήμη είναι η δύναμη του μυαλού να θυμάται
πράγματα. Σύμφωνα με αυτή τη διατύπωση, η μνήμη φαίνεται να ασχολείται με κάτι
σχετικά... «απλό».
Παρόλα
αυτά, γνωρίζετε ότι υπάρχουν πιθανώς 256 είδη μνήμης;
Ή
τουλάχιστον αυτό διατύπωσε ως υπόθεση ο ψυχολόγος Endel Tulving με βάση την
ερευνητική του προσπάθεια για τη μνήμη. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα αναλωθούμε
εικονικά στην επεξήγηση όλων των πιθανών ειδών και παραλλαγών μνήμης, αλλά αξίζει
να σημειώσουμε τα εξής:
✓
Τα
διάφορα είδη μνήμης ακολουθούν διαφορετικές (παρότι παρόμοιες ορισμένες φορές) διαδικασίες
✓
Ως εκπαιδευτές, πρέπει να
κατανοούμε αυτές τις διαδικασίες προκειμένου να δομήσουμε τις μαθησιακές
εμπειρίας, έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουμε την εκπαιδευτική βελτίωση των
εκπαιδευόμενών μας
Γιατί είναι σημαντικό να αναπτύξουμε και να διατηρήσουμε τη μνήμη μας;
Σύμφωνα με έρευνες, η εκπαίδευση της μνήμης μπορεί να:
●
Σας βοηθήσει να είστε πιο
συγκεντρωμένοι και προσεκτικοί στα καθημερινά σας καθήκοντα
●
Έχει θετικό αντίκτυπο στη διάθεση και τη συναισθηματική σας κατάσταση
●
Αντισταθμίσει και να εξισορροπήσει τη μείωση των γνωστικών ικανοτήτων που σχετίζεται με τη γήρανση
●
Αναδιαμορφώσει τα δίκτυα του εγκεφάλου,
εισάγοντας νέα μοτίβα
εγκεφαλικής δραστηριότητας που αντιστοιχούν στην εκπαίδευση
Τα είδη της μνήμης που πρέπει να κατανοήσουμε
Προτείνονται
διάφορα μοντέλα μνήμης. Αυτό που χρησιμοποιείται συχνότερα για να περιγράψει τη
βασική δομή και λειτουργία της μνήμης είναι το μοντέλο τριών σταδίων. Οι
Richard Atkinson και Richard Shiffrin πρότειναν πρώτη φορά αυτό το μοντέλο το
1968. Το μοντέλο χωρίζει τη μνήμη σε τρία στάδια:
-
Αισθητηριακή μνήμη
-
Βραχύχρονη μνήμη
-
Μακρόχρονη μνήμη
Αισθητηριακή μνήμη
Η αισθητηριακή μνήμη είναι το πρώτο επίπεδο της μνήμης. Λαμβάνουμε από το περιβάλλον αισθητηριακές πληροφορίες τις οποίες διατηρούμε για σύντομο χρονικό διάστημα, συνήθως για λίγο περισσότερο από μισό
δευτερόλεπτο, όσον αφορά οπτικές πληροφορίες, και 3 ή 4 δευτερόλεπτα, όσον
αφορά ακουστικές πληροφορίες. Στην πραγματικότητα, προσέχουμε μόνο ένα μέρος αυτών των αισθητηριακών πληροφοριών, επιτρέποντας σε κάποιες από αυτές να προχωρήσουν στο επόμενο στάδιο: την βραχύχρονη μνήμη.
Βραχύχρονη
μνήμη
Η
βραχύχρονη μνήμη, γνωστή και ως ενεργός μνήμη, αντιπροσωπεύει τις αισθητηριακές
αναμνήσεις που προσέχουμε. Είναι οι πληροφορίες των οποίων έχουμε επίγνωση ή
τις οποίες σκεφτόμαστε στο παρόν.
Οι
περισσότερες πληροφορίες της βραχύχρονης μνήμης μας διατηρούνται για περίπου 20
με 30 δευτερόλεπτα. Οι περισσότερες από αυτές τις αναμνήσεις ξεθωριάζουν
γρήγορα, παρόλα αυτά, αυτές που επιλέγουμε να προσέξουμε περισσότερο μπορούν να
συνεχίσουν στο επόμενο στάδιο: την μακρόχρονη μνήμη.
Μακρόχρονη μνήμη
Η
μακρόχρονη μνήμη αναφέρεται στην μακρόχρονη αποθήκευση και διατήρηση
πληροφοριών. Κατά κύριο λόγο, οι πληροφορίες αυτές διατηρούνται χωρίς να το
συνειδητοποιούμε και μπορούν να ανακτηθούν στη μνήμη εργασίας μας για να
χρησιμοποιηθούν όταν χρειαστεί.
Συνήθως,
υπάρχουν πληροφορίες στις οποίες έχουμε ευκολότερη πρόσβαση, αλλά και άλλες για
τις οποίες χρειαζόμαστε περισσότερη προσπάθεια για να τις ανακαλέσουμε.
Μνήμη εργασίας
Οι
όροι «βραχύχρονη μνήμη» και «μνήμη εργασίας»
χρησιμοποιούνται ορισμένες φορές ως ταυτόσημοι. Παρόλα αυτά, ορισμένοι
ερευνητές διακρίνουν τους δύο όρους, περιγράφοντας τη βραχύχρονη μνήμη ως το
στάδιο στο οποίο βρίσκονται οι πληροφορίες, ενώ τη μνήμη εργασίας ως τις
διαδικασίες που σχετίζονται με τη χρήση, την οργάνωση και την μεταβολή των πληροφοριών που βρίσκονται στην αποθήκη της βραχύχρονης μνήμης μας. Η μνήμη εργασίας
υποστηρίζει την επεξεργασία σκέψεων, την έκφραση ιδεών και την τοποθέτηση
ενεργειών σε σειρά.
Η
μνήμη εργασίας δεν σχετίζεται μόνο με νέες εισερχόμενες πληροφορίες, αλλά και
με μακρόχρονες αναμνήσεις που μπορούν να ανακληθούν και να αναμιχθούν με νέες
αναμνήσεις και τη δημιουργία νέου νοήματος και την λήψη περαιτέρω αποφάσεων.
Απώλεια μνήμης
Το
να ξεχνάμε είναι κάτι πολύ κοινό. Γιατί όμως ξεχνάμε; Υπάρχουν τέσσερις βασικές
εξηγήσεις:
●
Αδυναμία αποθήκευσης -
όταν δεν προσέχουμε αρκετά τις πληροφορίες ή τις καθιστούμε περιττές
●
Αλληλεπικάλυψη - όταν
παρόμοιες αναμνήσεις ανταγωνίζονται η
μία την άλλη, με αποτέλεσμα να είναι πιο δύσκολο να θυμηθούμε ορισμένες από αυτές ή ακόμα και να τις ξεχνάμε εντελώς
●
Ξεχνάμε για κάποιο
λόγο - όταν θέλουμε ενεργητικά να ξεχάσουμε κάτι,
είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα
●
Αδυναμία ανάκτησης -
όταν οι πληροφορίες είναι στη μακρόχρονη μνήμη, αλλά δεν μπορούμε να αποκτήσουμε πρόσβαση σε αυτές,
δηλαδή δεν μπορούμε να τις βρούμε γιατί δεν υπάρχουν τα
στοιχεία ανάκτησης.
Φαντασία
Θα
μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ορισμένα είδη μνήμης διατηρούνται μέσω της
φαντασίας μας. Τι είναι όμως η φαντασία; Σύμφωνα με τον
συγγραφέα του βιβλίου «The Element» Σερ Ken
Robinson, η φαντασία είναι η ενέργεια του να φέρνεις στο συνειδητό πράγματα που δεν είναι εκεί.
Με την ευρεία έννοια, η ίδια περιγραφή ταιριάζει και στις αναμνήσεις.
Επιπλέον,
πρέπει να κάνουμε μια σημαντική διάκριση ανάμεσα στη φαντασία και σε ένα άλλο
στοιχείο που θα εξερευνήσουμε περισσότερο αργότερα, συγκεκριμένα στη δημιουργικότητα.
Ποια
είναι λοιπόν η διαφορά ανάμεσα στη φαντασία και τη δημιουργικότητα; Σύμφωνα με τον επικεφαλής σχεδιασμού Tanner Christensen, ο
οποίος συνδυάζει πολλές επιστήμες, η φαντασία μάς δίνει τη δυνατότητα να σκεφτόμαστε πράγματα τα οποία δεν είναι πραγματικά ή δεν βρίσκονται γύρω μας κάποια συγκεκριμένη στιγμή, ενώ η δημιουργικότητα μάς δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε κάτι ουσιαστικό με τη φαντασία μας.
Με
άλλα λόγια, στο πλαίσιο της μνήμης, η
φαντασία είναι ένα εργαλείο που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να φτιάξουμε τις αναμνήσεις μας με
τρόπο που να σημαίνει κάτι για μας. Και μπορούμε να χαρακτηρίσουμε αυτή ακριβώς τη
διαδικασία «δημιουργική».
Τεχνικές για καλύτερη μνήμη
Το
βάθος και η προσοχή με την οποία επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες επηρεάζει
άμεσα την ικανότητά μας να τις ανακαλέσουμε. Ακολουθούν ορισμένες τεχνικές που
μας βοηθούν να απομνημονεύουμε καλύτερα.
Επανάληψη
επεξεργασίας
Η
λέξη επανάληψη πιθανόν να μας κάνει να σκεφτούμε ότι επαναλαμβάνουμε κάτι ξανά
και ξανά μέχρι τελικά να μας μείνει ή μέχρι να μην το χρειαζόμαστε πια, όπως το
να επαναλαμβάνουμε τα
ψηφία ενός αριθμού τηλεφώνου
μέχρι να τον
πληκτρολογήσουμε. Παρόλα αυτά, αυτό είναι ένα είδος μόνο επανάληψης, γνωστό ως επανάληψη συντήρησης (πιο κοινά ονομάζεται αποστήθιση).
Αντίθετα, η
επανάληψη επεξεργασίας σχετίζεται με τη σύνδεση νέων πληροφοριών που μαθαίνουμε με πληροφορίες που ήδη γνωρίζουμε.
Έτσι, όταν δουλεύει για να κατανοήσει πώς συνδέονται νέες και γνωστές ιδέες ή όταν αναπτύσσει δημιουργικούς συσχετισμούς μεταξύ στοιχείων, ο εγκέφαλος
επεξεργάζεται τις πληροφορίες σε μεγαλύτερο βάθος.
Παράφραση
Αντί της απλής ανάγνωσης ή της αντιγραφής
πληροφοριών από την πηγή σας, δώστε στον εαυτό σας την ευκαιρία να τις εξηγήσει
με τα δικά σας λόγια.
Αυτό θα σας
βοηθήσει να αντιληφθείτε καλύτερα τι κατανοείτε πραγματικά και τι άλλο μπορεί να χρειάζεται περισσότερη
προσοχή.
Αν θέλετε να προχωρήσετε ένα βήμα παραπέρα, σκεφτείτε να εξηγήσετε αυτό που
μαθαίνετε σε:
●
Κάποιον μεγαλύτερο από εσάς
●
Κάποιον νεότερο από εσάς
Κάποιον
συνομίληκό
σας που δεν έχει γνώσεις για
το θέμα
Ερώτηση
Σκεφτείτε 3 με 8
ερωτήσεις σχετικά με κάθε σημείο που μελετάτε. Η
διατύπωση ερωτήσεων σας βοηθά να κατανοήσετε καλύτερα όχι μόνο τι
απαντήσεις μπορεί να σας δώσει το
υλικό, αλλά και τι απαντήσεις δεν σας δίνει το υλικό.
Η διατύπωση ερωτήσεων σας κάνει να
σκεφτείτε ενεργητικά και να ασχοληθείτε με το υλικό, αντί να το αντιληφθείτε απλά
παθητικά.
Επιπλέον,
μπορείτε έπειτα να χρησιμοποιήσετε αυτές τις ερωτήσεις για να ελέγξετε τις
γνώσεις σας. Αυτό είναι εξαιρετικά χρήσιμο γιατί το να εξετάζουμε τον εαυτό μας
αναφέρεται ως ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους να θυμόμαστε νέες
πληροφορίες.
Ανάλυση
Σε αυτή την
περίπτωση, η «ανάλυση» σημαίνει κάτι πολύ συγκεκριμένο. Σκεφτείτε πώς μπορείτε να συγκρίνετε, να ομαδοποιήσετε και να
αντιπαραβάλετε διάφορες πληροφορίες. Αυτό γίνεται καλύτερα όταν έχετε ήδη
αντιληφθεί σε βασικό επίπεδο τις
νέες έννοιες που μελετάτε. Πραγματοποιώντας μια τέτοια
αυτοκαθοδηγούμενη ανάλυση,
ζητάτε από τον εγκέφαλό σας να αφιερώσει ακόμα περισσότερο χρόνο στις νέες πληροφορίες. Επιπρόσθετα, οι παρατηρήσεις και οι νέες συνδέσεις που δημιουργείτε
μέσα από την ανάλυσή σας θα βοηθήσουν να διευκολύνετε περισσότερο την είσοδο κάποιων πληροφοριών στη μακρόχρονη μνήμη σας.
Έπειτα,
αν θέλετε να προχωρήσετε ένα βήμα παραπέρα, μπορείτε να
σημειώσετε γραπτά τις
παρατηρήσεις σας ή να τις αναπαραστήσετε οπτικά (π.χ. με μια παρουσίαση, έναν πίνακα, έναν νοητικό
χάρτη).
Χρήση
τεχνικών απομνημόνευσης
Οι στρατηγικές απομνημόνευσης μπορεί να
βοηθήσουν πολύ στην εκμάθηση και «τακτοποίηση» πληροφοριών με
αποτελεσματικό τρόπο. Οι τεχνικές απομνημόνευσης είναι πολύ αποτελεσματικές
γιατί συνδυάζουν πληθώρα αρχών της μνήμης. Πιο ανεπτυγμένα συστήματα όπως η μέθοδος
των τόπων ή ένας πίνακας μνήμης απαιτούν
κάποια προσπάθεια για να στηθούν την πρώτη φορά, αλλά μετά μπορούν να χρησιμοποιηθούν επ'αόριστον. Το κλειδί για κάθε ποιοτική τεχνική απομνημόνευσης είναι η συνεπής χρήση της.
Εδώ θα πρέπει να θυμόμαστε δύο σημαντικές
αρχές: (1) μην περιμένετε να μάθετε τα πάντα με την
πρώτη, (2) μην περιμένετε να θυμάστε τα πάντα αν δεν τα ξαναδείτε. Με βάση έρευνες σχετικά με τη βιολογία
μας, η επιστήμη προτείνει ότι για κάθε 90 με 120 λεπτά μάθησης, θα πρέπει να
κάνουμε ένα 20λεπτο διάλειμμα.
Έπειτα, προκειμένου να αφομοιώσουμε
πραγματικά αυτά που μαθαίνουμε, και σε μακροπρόθεσμη βάση, θα πρέπει να
φροντίσουμε να τα ξαναδούμε. Ένας άμεσος τρόπος να το κάνουμε αυτό είναι
χρησιμοποιώντας την ακολουθία Φιμπονάτσι, στην οποία κάθε αριθμός
αντιπροσωπεύει τον αριθμό των ημερών που πρέπει να περιμένουμε πριν δούμε ξανά
κάποιες πληροφορίες (1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, κ.λπ…).